Si può desiderare di provare un trattamento naturale disfunzione erettile come un diverso per i problemi di costruzione. Al giorno d oggi ci sono diverse terapie sul mercato, ma un trattamento naturale disfunzione erettile è stato confermato qualche ora e ora di nuovo per dare risultati efficienti e permanenti. Cos è la disfunzione sessuale? L incapacità di sviluppare o sostenere una costruzione abbastanza lungo per fare l amore è chiamato disfunzione erettile, ED https://farmacia-senzaricetta.it/ o (maschio) problemi di erezione. Tutti gli uomini possono avere problemi di costruzione di volta in volta e gli scienziati considerano ED essere presenti se si verificano problemi di costruzione almeno il 25% del tempo. Alcuni fatti duri: ED Può essere dovuto a problemi emotivi. Stress, pressione, giltiness, depressione, bassa autostima e ansia prestazioni può essere la causa dei vostri problemi di costruzione. La ricerca ha confermato che il 90 per cento della disfunzione erettile è fisica in origine, non emotiva. L impotenza colpisce la maggior parte degli uomini durante la loro vita e può essere dovuto a troppo colesterolo, problemi cardiaci, diabete, ipertensione, fumo o alcol. Alcuni rimedi possono essere la ragione. Le questioni legate al movimento sono collegate. Se ti occupi dei tuoi problemi di movimento, hai piu possibilita di risolvere questo problema. Qui ci sono 5 consigli facili su come aumentare la circolazione: 1. Mangia i pasti giusti. Questo ti rendera il flusso sanguigno ovvio. Una grande parte di rimanere sani e anche mantenere il flusso sanguigno ovvio è legato al vostro piano di alimentazione quotidiana e quello che si mangia. Una buona cura per la disfunzione erettile è mangiare un piano a basso contenuto di grassi e grande alimentazione di fibre. Mangiare fibre tutti i giorni e questo viene scoperto in prodotti cerealicoli cereali integrali, frutta e verdura. Evitare il più possibile pasti pronti o pasti non sani. 2. Wonder herbal rimedi. Molti rimedi vegetali per ED eseguire bene come possono migliorare il movimento. Hanno molto meno reazioni avverse rispetto ai farmaci convenzionali e si svolgono in modo efficiente per migliorare hardons e la forza, troppo. Erbe naturali come Ginkgo Biloba sono utilizzati come una strategia per ED. Gli specialisti di erboristeria credono anche che le spezie o le erbe come noce moscata, portano al movimento intorno al corpo, tra cui il pene. 3. Vitamine naturali vitali. Gli scienziati sanitari hanno scoperto che una mancanza di supplemento è tipico tra gli uomini con ED in particolare vitamina A. Se si ha una mancanza del nutriente ossido di zinco, Questo è stato confermato per portare alla disfunzione erettile. Queste inadeguatezze derivano dal fatto che molti valori nutrizionali in quello che mangiamo piano non sono sufficienti. Aggiungere al vostro fabbisogno di nutrienti aumenterà la circolazione del sistema e migliorare questa condizione. Gli integratori alimentari sono completamente naturali, quindi non dovrete preoccuparvi dei rischi di reazioni avverse. Inoltre, queste vitamine naturali sono utili per il vostro benessere over-all. Oltre a questi vantaggi benessere, disfunzione erettile vitamine naturali e integratori costano molto meno di farmaci rimedi. 4. Esercitare. Fai una mossa e non un tablet vibrante. Camminare farà di più per migliorare e sostenere hardons di qualsiasi altra compressa chimica nel lungo periodo. Il fitness fisico manterrà bassi livelli di pressione e mantenere grandi stadi di movimento. Andando per un 20-30 minuti di movimento rapido ogni giorno, può affrontare questo problema e può sostenere la vostra libido senza l uso di qualsiasi farmaco. 5. Sottolineare. Questo è il peggior attaccante per problemi di erezione. Scopri diversi metodi per riposare. Alcuni metodi tipici per riposare includono la lettura di un libro, la meditazione, un bagno rilassante o allenamenti di respirazione. Sto solo imparando alcuni semplici allenamenti di respirazione che possono migliorare significativamente il movimento nel reparto pantaloni. Una naturale disfunzione erettile soluzioni di trattamento stanno diventando sempre più popolare con gli uomini. Questi rimedi a base di erbe sono preferiti perché non hanno reazioni avverse e sono confermati essere efficiente come il farmaco. La maggior parte degli uomini combattere parlano dei loro problemi, in particolare la disfunzione erettile come c è poca discussione sui problemi di erezione. La verita e che ED ha un impatto su piu di dieci milioni di uomini solo negli Stati Uniti. Non siete soli e l aiuto è disponibile.
Microsoft word - sj01pila.doc
Literatura starohebrajska, zw³aszcza biblijna, jest integralnie zwi¹-
zana z liturgi¹ synagogaln¹. Pocz¹tek instytucji synagogi przypada praw-
dopodobnie na okres niewoli babiloñskiej (587 lub 586 538 p.n.e.) po
zburzeniu pierwszej wi¹tyni jerozolimskiej. Mia³a ona powstaæ w rodo-
wisku ¿ydowskim na wygnaniu w Babilonii, choæ trzeba przyznaæ, ¿e ten
okres historii instytucji synagogi jest ma³o udokumentowany. Po podbo-
ju Babilonii przez Persów (539 p.n.e.) Judejczycy uzyskali zezwolenie na
powrót do Palestyny i odbudowê wi¹tyni (tzw. drugiej) w Jerozolimie.
Czêæ z nich, która zdecydowa³a siê wróciæ do ojczyzny, przynios³a ze
sob¹ zwyczaj gromadzenia siê na modlitwê i czytanie Pism wiêtych w beit
kneset dos³ownie w domu zgromadzenia, zwanym póniej po grecku
zw³aszcza w ksiêgach Nowego Testamentu sunagwgh.
Przy tym nale¿y zaznaczyæ, ¿e w ci¹gu swej historii synagoga jako
miejsce (budynek) nigdy nie by³a przeznaczona wy³¹cznie do celów sa-
kralnych.! Owszem, gromadzono siê w niej przede wszystkim w celach
* Niniejszy artyku³ zosta³ przedstawiony w formie referatu na konferencji naukowej
Literatura a liturgia. Tekst sakralny tekst inspirowany liturgi¹ zorganizowanej w £odzi
(14-17 V 1996) przez Katedrê Literatury Staropolskiej i Katedrê Historii Jêzyka Polskie-
go i Filologii S³owiañskiej Uniwersytetu £ódzkiego. W zwi¹zku z tym, ¿e ukaza³ siê on
drukiem pt. Biblijna i pozabiblijna literatura hebrajska w liturgii synagogalnej w tomie
materia³ów konferencyjnych Tekst sakralny. Tekst inspirowany liturgi¹ (pod red. G. H a -
b r a j s k i e j, £ód: Wydawnictwo Uniwersytetu £ódzkiego 1997) z licznymi zmianami,
w tym merytorycznymi, nie uzgodnionymi z autorem, redakcja Studia Judaica zdecydo-
wa³a siê opublikowaæ go w formie oryginalnej pod nowym tytu³em.
1 S. S c h r a g e: Synagoge, TWNT VII, s. 798-839; J. S w e t n a m: Why was Jere-
miahs New Covenant New? Suppl. Vetus Testamentum 26: 1974 s. 111-115; J. B r i g h t:
Historia Izraela, Warszawa 1994, s. 454-456.
2 Na temat terminologii zob. S. M ê d a l a: Wprowadzenie do literatury miêdzytesta-
3 A. U n t e r m a n: ¯ydzi. Wiara i ¿ycie, £ód 1989, s. 238-240; ten¿e: Encyklopedia
tradycji i legend ¿ydowskich, Warszawa 1994, s. 259-260.
HEBRAJSKIE TEKSTY LITERACKIE W LITURGII SYNAGOGALNEJ
liturgicznych, ale i po to, aby omawiaæ sprawy wspólnoty i kierowaæ ni¹;
w ci¹gu dziejów pe³ni³a tak¿e funkcjê zajazdu dla podró¿nych, którzy
znajdowali w niej zawsze miejsce do spania na ³awce lub w jej k¹cie.
Natomiast synagoga jako instytucja ¿ycia religijno-spo³ecznego wyznaw-
ców judaizmu w diasporze, po ca³kowitym usamodzielnieniu siê po zbu-
rzeniu drugiej wi¹tyni jerozolimskiej, sta³a siê nieodzownym elementem
struktury organizacyjnej gminy ¿ydowskiej. Z tym siê wi¹za³ zakaz osie-
dlania ¯ydom w miejscowoci pozbawionej synagogi.
W staro¿ytnej Palestynie okresu drugiej wi¹tyni synagogi wspó³ist-
nia³y ze wi¹tyni¹ jerozolimsk¹, jedynym miejscem przeznaczonym do
sprawowania najwa¿niejszej czynnoci liturgicznej kultu ofiarnego.
Odstêpstwo od zasady centralizacji kultu ofiarnego uczynili w tym czasie
Samarytanie, którzy na miejsce oddawania kultu Najwy¿szemu obrali
górê Garizim, po³o¿on¹ na po³udniowy zachód od Sychem, gdzie zbu-
dowali w³asn¹ wi¹tyniê. Ich jednak uwa¿a siê za sektê oddzielon¹ od
Liturgia sprawowana w synagogach w czasie istnienia drugiej wi¹-
tyni jerozolimskiej by³a wzorowana na ofiarnym obrz¹dku wi¹tynnym.
G³ównym ród³em informacji o niej jest Miszna, dzie³o literatury rabi-
nicznej ukoñczone na pocz¹tku III w. n.e. Mimo ¿e powsta³o po zburze-
niu wi¹tyni jerozolimskiej, zawiera wiele danych o stanie liturgii syna-
gogalnej sprzed tego wydarzenia. Nas szczególnie bêdzie interesowa³o
miejsce w niej i rola literatury biblijnej (kanonicznej) i pozabiblijnej.
Podstawow¹ jednostk¹ czasu, jak¹ pos³ugiwano siê przy sprawowa-
niu s³u¿by liturgicznej, by³ tydzieñ. Na ten okres ka¿dy z 24 okrêgów, na
jakie by³a podzielona Palestyna, wystawia³ swych delegatów (maamadot)
do jej sprawowania." Czêæ z nich by³a obecna w czasie sk³adania ofiar
w wi¹tyni jerozolimskiej, a reszta gromadzi³a siê w synagogach w swo-
ich rodzinnych miejscowociach, aby cztery razy dziennie przez tydzieñ
sprawowaæ s³u¿bê liturgiczn¹. Ka¿da z tych modlitw mia³a w³asn¹ naz-
wê: rann¹ nazywano szachrit,# modlitwê dodatkow¹ musaf, popo³ud-
niow¹ zwano mincha, a wieczorn¹ neilat szearim (dos³. zamykanie drzwi
[domylnie: wi¹tyni]). W Misznie zachowa³a siê równie¿ wzmianka
o s³u¿bie kap³anów w drugiej wi¹tyni, którzy uczestniczyli w krótkiej
4 Talmud babiloñski, Taanit 2: 7; 4: 1-4.
5 Z. T a r g i e l s k i: ¯ydowska modlitwa poranna szachrit, Kalendarz ¯ydowski
liturgii sk³adaj¹cej siê z Szema trzech biblijnych akapitów pochodz¹-
cych z ksi¹g Powtórzonego Prawa i Liczb, bêd¹cych wyznaniem wiary
w Boga jedynego i wezwaniem cz³owieka do umi³owania Go (Pwt 6, 4-9,
11, 13-21; Lb 15,37-41), Aseret ha-Dibrot [tj. Dziesiêciu Przykazañ] (Wj
20, 3-17) i birkat ha-kochanim [b³ogos³awieñstwa kap³añskiego] mod-
litwy z³o¿onej z trzech wersetów biblijnych z Ksiêgi Liczb (6,24-26).$
Ten podstawowy uk³ad publicznych modlitw, co do czasu, formy i treci
ich sprawowania zaakceptowany zosta³ przez rabinów jako standard po
zburzeniu drugiej wi¹tyni, gdy oficjalna s³u¿ba modlitewna w synago-
gach zast¹pi³a sk³adanie ofiar w wi¹tyni jerozolimskiej (Ber 26b). Nowy
rytua³, nazywany awoda sze-ba-lew (s³u¿ba wed³ug serca), zosta³ wpro-
wadzony do synagog przez pojedyncze jednostki ró¿ni¹ce siê stopniem
wykszta³cenia i nie zawsze mog¹ce wykazaæ siê pochodzeniem z linii
kap³añskiej. Tym niemniej istota liturgii, która pozosta³a od tamtego cza-
su do dzi niezmienna w swej fundamentalnej formie, zawiera: 1. formu-
³ê modlitewn¹ zaczynaj¹c¹ siê od s³ów: Baruch ata Adonaj (B³ogo-
s³awiony jeste Bo¿e ); 2. wymóg odmawiania dwa razy w ci¹gu dnia
Szema z dodaniem b³ogos³awieñstw (trzech rano i czterech wieczorem);
3. i codzienne amida (hebr. stanie), znanej równie¿ jako Tefila, g³ów-
nej modlitwy liturgicznej, której istotnym elementem jest Szmone esre
(Osiemnacie b³ogos³awieñstw) recytowane dwa razy dziennie rano
i po po³udniu zamiast sk³adanych wczeniej ofiar wi¹tynnych. Tefila sk³a-
da siê z 18 b³ogos³awieñstw prób. Trzy pierwsze stanowi¹ wstêp, trzy
ostatnie zakoñczenie. Pozosta³e tworz¹ osnowê modlitwy. Ka¿da pro-
ba koñczy siê stereotypow¹ form¹ B³ogos³awiony jeste Bo¿e W rze-
czywistoci tych b³ogos³awieñstw jest dziewiêtnacie, bowiem w II w. n.e.
dodano przekleñstwo birkat haminim u³o¿one przez Samuela Ma³ego,
zawieraj¹ce probê o pokaranie heretyków (prawdopodobnie ¯ydów, któ-
rzy przeszli na chrzecijañstwo). Powstanie Szmone esre jedna tradycja
judaistyczna przypisuje Abrahamowi, Izaakowi i Jakubowi, a druga Mê-
¿om Wielkiej Synagogi (Anszei Kneset ha-Gedola) instytucji, która ist-
nia³a prawdopodobnie ju¿ w czasie niewoli babiloñskiej, posiadaj¹cej
najwy¿sz¹ w³adzê religijn¹ nad wyznawcami judaizmu. Najprawdopo-
dobniejsza jest jednak trzecia hipoteza mówi¹ca, ¿e modlitwa ta powsta³a
w I w. n.e. Autorem jej mia³ byæ Szymon, handlarz lnem. Nastêpnie jej
tekst zosta³ zatwierdzony przez uczonych ¿ydowskich na synodzie w Jabne
(Jamnia) ok. 90 r. n.e. Znane s¹ nam dzisiaj dwie redakcje Szmone esre:
babiloñska (m³odsza) i palestyñska (starsza). redniowieczne modlitewniki
HEBRAJSKIE TEKSTY LITERACKIE W LITURGII SYNAGOGALNEJ
opieraj¹ siê na wersji babiloñskiej. Tekst palestyñski odkryty zosta³ do-
piero sto lat temu w genizie kairskiej w 1896 r.%
Przy specjalnych okazjach jak np. szabat lub wiêta, gdy by³y sk³a-
dane w wi¹tyni dodatkowe ofiary, odmawiano dodatkow¹ amidê w celu
upamiêtniania i odnawiania s³u¿by ofiarniczej oraz w celu przypomnie-
nia pielgrzymowania do Jerozolimy, zw³aszcza na tzw. wiêta pielgrzy-
mie szalosz regalim (dos³. trzy piesze [wiêta]) Sukkot, Pesach i Sza-
wuot. Z czasem zast¹piono w te dni d³u¿sz¹ wersjê amidy krótsz¹. Amidê
odmawia siê po cichu, na stoj¹co jak sama nazwa mówi bêd¹c zwró-
conym w stronê Jerozolimy. Oprócz amidy i Szemy w czasie nabo¿eñstw
porannych i wieczornych odmawia siê trzy modlitwy codzienne, na które
sk³adaj¹ siê wersety i ca³e fragmenty biblijne, szczególnie z Ksiêgi Psal-
mów.W czasie dzia³alnoci amoraitów zbieraj¹cych uzupe³nienia i ko-
mentarze do Miszny (III-VI w. n.e) rozpoczêto uzupe³niaæ liturgiê doda-
j¹c pijutim, tj. hymny liturgiczne i modlitwy odmawiane specjalnie mo-
dulowanym (poetyckim) g³osem.& Autorem jednych z pierwszych pijutim
by³ Rabbi Abba Aricha zwany krótko Raw (175-247), dzia³aj¹cy w pier-
wszej po³owie III w. w Babilonii. Jemu przypisuje siê (czasami bezpod-
stawnie) wiele hymnów, np. u¿ywane w liturgii Rosz ha-Szana (Mal-
chujot, Szofrot, Sichronot w modlitwie musaf) oraz Alenu, który wszed³
w sk³ad codziennych modlitw ¿ydowskich.' Od XI w. na sta³e wesz³a do
modlitewników religijna poezja Salomona Gabirola (1020-1071); jego
utwory jak Adon Olam, Jigdal, Szachar awakszeni powszechnie odmawiane
s¹ w synagogach. Obok jego utworów odnajdujemy w modlitewnikach
7 Na temat Osiemnastu b³ogos³awieñstw zob. L. F i n k e l s t e i n: The Develop-
ment of the Amidah, The Jewish Quarterly Review NS 16: 1925-1926, s. 1-40, 127-170;
J.J. P e t u c h o w s k i: Liturgy of the Synagogue. History, Structure and Context, w:
Approaches to Ancient Judaism. Vol. 4: Studies in Liturgy, Exegesis and Talmudic Nar-
rative, ed. W. S c o t t G r e e n, Chico 1983, s. 6-17. Polskiego przek³adu tej modlitwy
(wersji babiloñskiej) dokona³ D. N e u f e l d: Syfse jeszenim czyli mod³y staro¿ytnego
Izraela na ca³y rok, t. 1, Warszawa 1865, s. 41-48. Wersjê palestyñsk¹ zob. w: N. M e n -
d e c k i: Modlitwa Osiemnastu b³ogos³awieñstw, Ruch Biblijny i Liturgiczny 37:
1984 s. 140-143; S. M ê d a l a, jw. s. 327-329.
8 G. S t e m b e r g e r: Geschichte der jüdischen Literatur, München 1977, s. 134-
-139; I. D a v i d s o n: uvjphv hrjwh rcvx. Thesaurus of Mediaeval Hebrew Poetry,
introd. by J. S c h i r m a n n, vol. 1-4, [New York], 1970.
9 N. M e n d e c k i: Historia ¿ydowskiej diaspory w III wieku po Chr. centrum
babiloñskie, Collectanea Theologica 56: 1986 fasc. 1, s. 14-16.
10 Zob. M. B a ³ a b a n: Historja i literatura ¿ydowska, t. 2, Lwów 1920, s. 50-53;
D. J a r d e n (ed.): lvrjbg Nbx hmlw jbrl wdqh jrjw. The Liturgical Poetry of Rabbi
Solomon ibn Gabirol, vol. 1-2, Jerusalem 1971-1972; I. D a v i d s o n, I. Z a n g w i l l
przewidzianych do liturgii synagogalnej tak¿e utwory Moj¿esza ibn Esra
(XII w.), szczególnie znanego jako autora selichot modlitw pokut-
nych, czy Jehudy Halewi (ur. 1085) i Moj¿esza Kimchiego (XIII w.),
syna s³ynnego komentatora Dawida. Notabene przed II wojn¹ wiatow¹
przek³adów fragmentów tej poezji na jêzyk polski dokonywa³ ma³o dzi
znany b¹d zapomniany Zygmunt Bytkowski-Bromberg (1866-1923), od
1917 r. do swej mierci dyrektor prywatnego ¿ydowskiego gimanzjum
¿eñskiego w £odzi, którego przek³ad Pieni nad pieniami (wydany po
jego mierci) wiadczy najlepiej o jego talencie poetyckim.!
Pominiêto natomiast w liturgii synagogalnej Aseret ha-Dibrot (De-
kalog), aby nie eksponowaæ tej czêci Piecioksiêgu, co mog³oby prowa-
dziæ do b³êdnego przewiadczenia, ¿e tylko Dekalog pochodzi od Boga,
a inne czêci Tory nie maj¹ boskiego pochodzenia, a przez to maj¹ ni¿sz¹
rangê i znaczenie. Odczytuje siê go tylko w synagodze, stosuj¹c specjal-
n¹ piewn¹ modulacjê, podczas czytania Tory w wiêto Szawuot, które
Warunkiem, aby wymienione modlitwy mog³y byæ publicznie odma-
wiane, by³o zebranie siê quorum, tj. minimum 10 doros³ych mê¿czyzn,
tzw. minjanu. Bez minjanu mo¿na by³o ca³y szereg modlitw odmawiaæ
indywidualnie. Nale¿a³o natomiast opuszczaæ pewne czêci liturgii, w tym
Kaddisz, Kedusza i czytanie Tory. Ca³a liturgia w zasadzie sprawowana
by³a w jêzyku hebrajskim uznawanym przez wyznawców judaizmu za
wiêty (leszon ha-kodesz) z uwagi na zapisanie w nim boskiego obja-
wienia. Tylko kilka modlitw by³o odmawianych po aramejsku, potocz-
nym jêzyku ¯ydów drugiej wi¹tyni.
Chc¹c broniæ liturgiê synagogaln¹ przed jej sformalizowaniem po-
przez sprowadzanie do mechanicznego powtarzania formu³ modlitewnych,
wprowadzono do niej osobist¹ medytacjê, prywatne modlitwy i proby,
których zbiory powsta³y ju¿ wczeniej, a nastêpnie zosta³y skompletowa-
ne." Znane s¹ przyk³ady tej pobo¿noci jako dewarim, techinot i taha-
nunim; zosta³y one zawarte w talmudycznym traktacie Berakot (16b-17a)
(ed.): Selected Religious Poems of Solomon ibn Gabirol, New York 1973 (hebr.-ang.);
F.P. B a r g e b u h r: Salomon ibn Gabirol. Ostwestliches Dichtertum, Wiesbaden 1976.
11 Zob. M. B a ³ a b a n, jw. s. 58-59; L. D u k e s: Moses ben Esra aus Granada. Dar-
stellung seines Lebens, nebst hebr. Beylagen und deutschen Übersetzungen, Altona 1839
12 Zob. M. B a ³ a b a n, jw. s. 59-60; F. R o s e n z w e i g: Jehuda Halevi. Zionslieder,
Berlin 1933; Y. Z m o r a: Kol Shire R. Jehuda Halevi, vol. 1-3, Tel-Aviv 1955.
13 Piêædziesi¹t lat sjonizmu, Tarnów 1934, s. 16-19; M. B a ³ a b a n, PSB III s. 184.
14 Talmud babiloñski, Berakot 29b; Talmud jerozolimski, Berakot 4: 3.
HEBRAJSKIE TEKSTY LITERACKIE W LITURGII SYNAGOGALNEJ
i znajduj¹ sta³e miejsce w modlitewnikach a¿ do dzi. Równie¿ Psalmy
s³u¿y³y do osobistej medytacji, a w czasie wi¹t by³y obowi¹zkowo od-
mawiane w formie Hallelu (RH 4,7; Taan 3,9).
Liturgia synagogalna, zachowuj¹c elementy niezmienne, dopuszcza³a
jednoczenie ró¿norodnoæ, która wyra¿a³a siê w modyfikacjach niektó-
rych formu³ modlitewnych i uzupe³nieniach poprzez hymny religijne. Ogól-
nie mo¿na powiedzieæ, ¿e jej ryt ukszta³towa³ siê w dwóch orodkach
palestyñskim, prê¿nym w okresie misznaicko-talmudycznym (II-V w. n.e.)
i babiloñskim w okresie gaonatu (VI-XI w.). Ryt palestyñski posiada³
w³asne odmiany b³ogos³awieñstw amidy i wprowadzenie b³ogos³awieñ-
stwa przed recytacj¹ Szemy. Natomiast strukturê liturgiczn¹ rytu babiloñ-
skiego opracowa³ w IX w. Gaon Amram ben Szeszna. Jego porz¹dek
modlitw zawarty w Seder Tefillot (Porz¹dek modlitw) (ok. 860 r.), który
jest najstarszym zachowanym modlitewnikiem ¿ydowskim znanym jako
Seder Raw Amram Gaon, opiera³ siê na autorytatywnych ród³ach i mia³
wp³yw na kszta³t rytu babiloñskiego, a tak¿e na liturgiê rytu aszkena-
zyjskiego (por. Machzor Witry, XI w. Francja). Zawiera³ on modlitwy
na wszystkie okazje w ci¹gu roku, kompletne teksty liturgiczne zgodne
z prawem i tradycj¹, w tym rz¹dz¹ce szabatem i wiêtami. To liturgiczne
opracowanie mo¿e wiadczyæ o tym, ¿e synagogalna liturgia babiloñska
dopuszcza³a od IX w., co wczeniej by³o na pewien czas zakazane, mo¿-
liwoæ tworzenia modlitw przez osoby im przewodnicz¹ce w synagodze.
St¹d mog³y w liturgii synagogalnej w Babilonii, a nastêpnie w innych
diasporach ¿ydowskich, na które mia³ wp³yw ten orodek przez blisko
dwanacie wieków, znaleæ siê wspomniane wy¿ej hymny religijne (piju-
Jeszcze lepiej babiloñski ryt daje siê poznaæ przez pierwszy auto-
rytatywny Sidur (modlitewnik) s³u¿¹cy sprawowaniu liturgii, który wyda³
Saadia Gaon (X w.).# Ujmowa³ on modlitwy w logiczny porz¹dek i opa-
trywa³ komentarzem w jêzyku arabskim, którym ¯ydzi pos³ugiwali siê
Z tych dwóch staro¿ytnych tradycji liturgicznych, palestyñskiej i ba-
biloñskiej, rozwinê³y siê w wiecie ¿ydowskim ró¿ne ich odmiany. Ci co
je kszta³towali nadali im: rys rumuñski (grecki) rytowi epoki bizantyj-
skiej, rzymski ryt (minhag ha-Loazim) liturgii sprawowanej przez ¯y-
dów w³oskich, pó³nocnofrancuski i aszkenazyjski ryt liturgii synagogal-
nej w zachodniej i centralnej Europie. Póniej narodzi³ siê ryt sefardyjski
15 Szerzej na temat jego poezji zob. N. A l l o n y: Nvxg Psvj Nb hjdes [Saadia ben
(przeszed³ ona nastêpnie z Pó³wyspu Pirenejskiego do Europy Zachod-
niej, Pó³nocnej Afryki, na rodkowy Wschód i do Nowego wiata), pro-
wansalski ryt po³udniowej Francji i jemeñski ryt (minhag Temen).$
Powsta³y w XVIII w. na ziemiach polskich ryt chasydzki nawi¹zywa³
w pewnych aspektach do tradycji sefardyjskiej i by³ znany jako Nosach
Sefarad, ale te¿ wprowadzi³ do liturgii poematy (pijutim), które s¹ ge-
neralnie aszkenazyjskie. Dodatkiem do pijutim by³y selichot (modlitwy
przeb³agalne) i kerowot tj. hymny wprowadzaj¹ce po ka¿dej amida b³o-
gos³awieñstwo na wiêta, dzie³a ¿ydowskiej literatury dewocyjnej, nada-
j¹ce poszczególnym rytom w³asn¹ specyfikê.
Wykorzystywanie literatury biblijnej w liturgii synagogalnej nie
ogranicza³o siê tylko do wprowadzania jej fragmentów in extenso b¹d
kompilacyjnie do poszczególnych modlitw. Od pocz¹tku istnienia liturgii
synagogalnej znajdowa³a ona w niej poczesne miejsce. Choæ kanoniczna
literatura biblijna jest jedn¹ z wielu staro¿ytnych literatur Bliskiego
Wschodu i jedn¹ z literatur ¿ydowskich, wyznawcy judaizmu wierz¹,
podobnie jak i chrzecijanie, w jej sakralny charakter, tzn., ¿e pochodzi
z nieba (od Boga) i ma charakter normatywny dla wiary Izraela. Stanowi
ona punkt wyjcia i normê wszelkiego nauczania; jest Tor¹ sze-bi-ktaw
[spisan¹], która wraz z Tor¹ sze-beal-pe [przekazywan¹ ustnie], szczegól-
nie rozwijan¹ w synagogach przez objanianie odczytywanych fragmen-
tów Kitwei ha-kodesz [Pism wiêtych], stanowi³y nonik bo¿ego obja-
wienia. To nadawa³o literaturze biblijnej szczególny charakter i miejsce
w publicznie sprawowanej liturgii, a z synagog czyni³o miejsce studium
oraz medytacji nad Tor¹ sze-bi-ktaw i sze-beal-pe i tym samym potê¿ne
rodowisko rozwijania i opracowywania Tory ustnej.%
Czytanie Tory by³o jak siê wydaje chronologicznie pierwsze
w liturgii synagogalnej i pozosta³o do dzi najwa¿niejsz¹ jej czynnoci¹;
stanowi³o jej trzon. Z jednej strony by³o ono autonomiczn¹ akcj¹ litur-
giczn¹, z drugiej za widzialnym znakiem ³¹cznoci z kultem ofiarniczym
sprawowanym w wi¹tyni jerozolimskiej. Po czytaniu Tory nastêpowa³o
16 L. J a c o b s: Liturgy, w: Encyclopaedia Judaica, Jerusalem 1972, vol. 11 kol. 398-
17 R. le D é a u t: Introduction a la litérature targumique, Rome 1966, s. 32; J. B o w -
k e r: The Targums and Rabbinic Literature, Cambridge USA 1969, s. 10; W. C h r o s -
t o w s k i: Synagogalna liturgia czytañ w czasach Jezusa Chrystusa, Przegl¹d Powszech-
HEBRAJSKIE TEKSTY LITERACKIE W LITURGII SYNAGOGALNEJ
zazwyczaj przepowiadanie homilia. W ten sposób synagoga sta³a siê
orodkiem nauczania ludu i oparciem dla pog³êbionego studium Tory.&
Przedmiotem czytania i rozwa¿ania w synagodze sta³ siê najpierw
Piêcioksi¹g, uwa¿any za najwiêtsz¹ i normatywn¹ czêæ Kitwei ha-ko-
desz. Wraz z wy³onieniem siê synagogi jemu przypad³o centralne miejsce
podczas sprawowania liturgii, co przyczyni³o siê w pewnej mierze do
usankcjonowania jego statusu kanonicznego, okrelanego ¿ydowskim
terminem ksiêgi brudz¹ce rêce.
Na poszczególne zebrania liturgiczne przeznaczona by³a pewna
liczba fragmentów Pism. I tak na poranek szabatowy 7 czytañ, na Dzieñ
Przeb³agania 6, na dni wielkich wi¹t po 5 czytañ, w dni nowiu ksiê¿yca
oraz dni po wiêcie Pesach i Sukkot po 4 czytania, w niektóre dni tygod-
nia (poniedzia³ek i czwartek) oraz wieczór pi¹tkowy po 3 czytania.'
Ka¿de czytanie liczy³o nie mniej ni¿ 3 wersety. A zatem np. w szabat ¯y-
dzi s³yszeli perykopê z³o¿on¹ przynajmniej z 21 wersetów. Praktykê tê
znamy z okresu misznaickiego (II-III w. n.e.), o czym mog¹ wiadczyæ
specjalne teksty i ceremonie dotycz¹ce przygotowania czytaj¹cych Torê
do tej funkcji (Meg 3,4nn). Rabini, chc¹c nadaæ odczytywaniu Tory jej
wiêkszy autorytet i splendor, twierdzili, ¿e czytania na szabaty, wielkie
wiêta, dni nowiu, oktawy Pesach i Sukkot zosta³y nakazane przez same-
go Moj¿esza, natomiast czytania przewidziane na poniedzia³ki, czwartki
i sobotnie popo³udnia wprowadzi³ Ezdrasz, kap³an i reformator kultu,
który przyprowadzi³ do Palestyny drug¹ grupê Judejczyków z Babilonii.
Te stwierdzenia nie s¹ jednak wiarygodne w sensie historycznym, ponie-
wa¿ w czasach Moj¿esza instytucja synagogi jeszcze nie istnia³a. Bli¿sze
jest ju¿ prawdy wyprowadzanie tego zwyczaju od czasów Ezdrasza,
o czym wspomina Ksiêga Nehemiasza (8,8), ¿e czytano wiêc z tej ksiê-
gi, ksiêgi Prawa Bo¿ego, dobitnie, z dodaniem objanieñ, tak ¿e lud rozu-
mia³ czytanie. Mo¿na przypuszczaæ, ¿e czyniono to w oprawie liturgicz-
nej, ale brak jest danych o szczegó³owym okreleniu wielkoci tekstów
przypadaj¹cych na poszczególne dni. Zatem celem twierdzenia rabinów
by³o raczej pragnienie usankcjonowania obowi¹zuj¹cego w okresie misz-
naickim stanu liturgii na przysz³oæ, a nie przedstawianie jej genezy
18 I. E l b o g e n: Der jüdische Gottesdienst in seiner geschichtlichen Entwicklung, 3.
19 P. B i l l e r b e c k: Ein Synagogengottesdienst in Jesu Tagen, Zeitschrift für die
neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde der älteren Kirche 53: 1964, s. 143-161.
Fragmenty Piêcioksiêgu by³y dobierane do czytañ wed³ug dwóch
kluczy. Najpierw okrelono czytania na uroczyste dni roku liturgicznego,
które mia³y przypominaæ i upamiêtniaæ najwa¿niejsze dzie³a Boga wzglê-
dem Izraela. Miszna (Meg 2,4-6) zawiera ich najstarszy wykaz. I tak
w wiêta Pesach czytano Kp³ 23,1nn, w wiêto Tygodni Pwt 16,9-12,
w Nowy Rok Kp³ 23,23nn, w Dzieñ Przeb³agania Kp³ 16,1-34, w wiêta
Sukkot (w pierwszy dzieñ) Kp³ 23,1nn (jak w wiêto Paschy), a w po-
zosta³e dni Lb 29,17nn, w Purim Wj 17, 8-16, natomiast w Chanukka
W okresie przed zburzeniem drugiej wi¹tyni do czytañ z Tory dosz³y
wybrane fragmenty (hebr. haftara, l.mn. haftarot, zakoñczenie) z drugiej
czêci hebrajskiej Biblii Newiim [Proroków]. Byæ mo¿e lokalnie dobie-
rano je ró¿nie, ale czêciowo standaryzowany uk³ad tych tekstów istnia³
ju¿ w II w. n.e. W Talmudzie babiloñskim (Meg 31a) wszystkie wiêta
i wiele szabatów maj¹ w³asne czytania Proroków. By³y one znacznie
krótsze ni¿ sedarim z Tory obejmowa³y ok. 10 wersetów. Po³¹czenie
wersetów z Tory z fragmentami z Proroków mia³o ukazaæ jak prorockie
wypowiedzi rzutowa³y na teksty Piêcioksiêgu, przez co Tora nabiera³a
sensu mesjañskiego. Swobodny wybór haftarot sprawia³, ¿e mo¿na by³o
wykorzystaæ tak¹ perykopê, która w trakcie przepowiadania pomaga³a
wyeksponowaæ te w¹tki, które mówca uwa¿a³ za najwa¿niejsze w okre-
lonych okolicznociach ¿ycia wspólnoty. Nie mog³o to pozostaæ bez
wp³ywu na egzegezê czytanych w tym dniu fragmentów Piêcioksiêgu.
Obok czytañ wi¹tecznych, specjalnie dobranych, istnia³a w synago-
dze lektura ci¹g³a, wprowadzona prawdopodobnie jeszcze przed zburze-
niem drugiej wi¹tyni. W II w. n.e. rabbi Meir podaje: W miejscu, w któ-
rym przerywa siê czytanie podczas liturgii w szabatowy poranek, podej-
muje siê je podczas liturgii popo³udniowej; tam gdzie przerywa siê w so-
botnie popo³udnie, podejmuje siê w poniedzia³ek; gdzie przerywa siê
w poniedzia³ek, podejmuje siê w czwartek; gdzie przerywa siê w czwar-
tek, podejmuje siê w kolejny szabat (Tosefta 3, 4.6; 4, 4). W zwi¹zku
z tym w Babilonii ca³y Piêcioksi¹g podzielono na 54 sekcje (hebr. para-
sza, l.mn. paraszot), zaznaczone do dzisiaj w rêkopisach i wydaniach
Biblii hebrajskiej, natomiast w Palestynie na 154 sedarim. Podzia³ ten
odpowiada³ przyjêtym w tych rodowiskach sposobowi czytania w sy-
nagogach Kitwei ha-kodesz: w Babilonii (i innych diasporach) czytano je
w cyklu rocznym, a w Erec Israel w cyklu trzyletnim, który móg³ byæ
stopniowo wypierany przez cykl roczny. Mimo ¿e ten drugi narodzi³ siê
20 W. C h r o s t o w s k i, jw. s. 129-130.
HEBRAJSKIE TEKSTY LITERACKIE W LITURGII SYNAGOGALNEJ
w Babilonii, móg³ tak¿e istnieæ w Palestynie i przez pewien czas oba cy-
kle wspó³istnia³y ze sob¹ (II-III w. po Chr.). Dopiero w drugiej po³owie
pierwszego tysi¹clecia babiloñski cykl wypar³ ca³kowicie palestyñski.
Aktualnie ¯ydzi i samarytanie czytaj¹ Pisma w cyklu rocznym.
Nie wszystkie jednak fragmenty z biblijnej literatury hebrajskiej
(z Tory i z Newiim) mog³y byæ w opinii rabinów, animatorów religij-
nego ¿ycia wyznawców judaizmu publicznie odczytywane w czasie
liturgii synagogalnej. Wobec jednych zg³aszano zastrze¿enia, ale ostate-
cznie dopuszczano ich publiczn¹ lekturê, wobec innych zastosowano za-
kaz ich odczytywania. W sumie zastrze¿enia rabinów dotyczy³y 15 teks-
tów, z których 7 nie dopuszczono do publicznej lektury. I tak nie wolno
by³o czytaæ Rdz 35,22 (Ruben i na³o¿nica jego ojca), Wj 32, 21-35 (opis
kultu z³otego cielca), Kp³ 6,24-26 (b³ogos³awieñstwo kap³añskie), 2 Sm
11, 2-17 (Dawid i Batszeba), 2 Sm13,1-9 (Ammon i Tamar), Ez 1,4-28
(opis tronu), Ez 16,1nn (grzeszne dzieje Jerozolimy). Rygory te zosta³y
wypracowane na pocz¹tku epoki misznaickiej, w momencie kiedy uczeni
¿ydowscy dok³adali starañ, aby okreliæ model i przebieg sprawowania
liturgii. Nie wykluczone, ¿e istnia³y jeszcze inne obostrzenia, które z cza-
sem z³agodzono. Nie by³y one wynikiem kwestionowania wiêtoci Pism
uznanych za czyni¹ce rêce nieczystymi (kanoniczne). Te w ca³oci uwa-
¿ano za S³owo Bo¿e. Raczej ich zastrze¿enia mia³y na uwadze niebezpie-
czeñstwo zwi¹zane z wyjanianiem tych tekstów w czasie liturgii. Oba-
wiali siê bowiem o to, aby do niektórych aspektów czytañ nie przywi¹zy-
wano nadmiernego znaczenia, kosztem tego, co stanowi³o ich zasadnicze
przes³anie. Realne by³o fa³szywe objanienie perykop, nie w duchu ¿y-
dowskiej tradycji. Motywy wydania zakazu odczytywania wspomnianych
7 tekstów by³y najprawdopodobniej nastêpuj¹ce: 1. nie chciano filozofo-
waæ o naturze Boga (Rdz 1,1-3; por. Ez 1); 2. nie chciano zbyt surowo
oceniaæ pokolenia wêdruj¹cego przez pustyniê (Wj 32) oraz spowodo-
waæ, aby wzmianka o z³otym cielcu z Wj 32 nie prowadzi³a do podej-
rzenia, ¿e by³ to twór, który powsta³ samorodnie; 3. chciano zachowaæ
szacunek wobec narodu i jego praojców, zw³aszcza patriarchów i króla
Dawida, z którym wi¹zano nadzieje mesjañskie, tym bardziej, ¿e chrze-
cijanie eksponowali ustawiczn¹ niewiernoæ Izraela, a gnostycy podwa-
¿ali w ogóle znaczenie Starego Testamentu i jego bohaterów; 4. chciano
zapobiec interpretacji Ez 16 wykorzystywanej czêsto przez chrzecijañ-
skich pisarzy na dowód definitywnego odrzucenia Izraela przez Boga
i jako argumentu na ustawiczn¹ zatwardzia³oæ ¯ydów (por. Dz 7,39nn);
5. nie chciano dopuciæ do publicznego rozwa¿ania opisów kazirodztwa
uznawanego przez ¯ydów za obrzydliwoæ (Kp³ 18,6 i 20,11), aby
wyznawcy judaizmu nawet nie dopuszczali do siebie mo¿liwoci takiego
czynu. Orygenes pisze, ¿e dopiero mê¿czyni, którzy ukoñczyli 30 lat,
mogli prywatnie rozwa¿aæ te niebezpieczne perykopy.
W synagodze nie tylko odbywa³ siê przekaz Tory sze-bi-ktaw, ale
tak¿e interpretacja wiêtych ksi¹g ¿ydowskich. Z t¹ drug¹ czynnoci¹
zwi¹zane by³y: niekoñcz¹cy siê proces poszukiwañ to¿samoci wspólno-
ty religijnej wyznawców judaizmu w oparciu o objawiony model w Kit-
wei ha-kodesz (czytanie, targumy, homilia) oraz wcielenie objawionej
to¿samoci we wspólnocie liturgicznej (rytua³, modlitwy, medytacje, do-
chodzenie do dowiadczeñ mistycznych). Choæ trzeba przyznaæ ¿e w li-
turgii synagogalnej eksponowano g³ównie S³owo Bo¿e, mniej dzia³anie
Bo¿e. To ostanie po zburzeniu drugiej wi¹tyni odnoszono do przesz³oci
i do przysz³oci, a nie dostrzegano zbawczego dzia³ania Boga w aktual-
Aby te dwie funkcje przekaz i interpretacjê tekstów wiêtych mo¿-
na by³o w synagodze wype³niaæ, pojawi³a siê potrzeba t³umaczenia he-
brajskiej Biblii na jêzyk aramejski. Czêæ badaczy uwa¿a, ¿e ju¿ w okre-
sie perskim tekst Tory czytano po hebrajsku a nastêpnie objaniano po
aramejsku, tak aby rozumiano j¹ w konkretnej sytuacji ¿yciowej. Jednak
do dzisiaj nie ustalono daty wprowadzenia w synagogach parafraz Biblii
w jêzyku aramejskim przeznaczonych dla ludu. Przypuszcza siê, ¿e
przed pisemn¹ redakcj¹ aramejskiej Biblii dokonan¹ czêciowo przed
i czêciowo po zburzeniu drugiej wi¹tyni, o czym mog¹ wiadczyæ teks-
ty qumrañskie i Miszna, komentarz do tekstów przygotowywano i wyg³a-
Dlatego za czytanie tekstów biblijnych w synagodze w staro¿ytnoci
odpowiada³y jak ukazuje to Talmud dwie osoby: lektor i t³umacz (me-
turgeman). ! Byli oni do tego odpowiednio przygotowani w synagodze
lub w beit-midraszu. Zazwyczaj czynili to doroli mê¿czyni, niekiedy
sami nauczyciele, choæ w Misznie jest powiedziane, ¿e i nieletni mo¿e
czytaæ Prawo i je t³umaczyæ (Meg 4,6). Powinny to czyniæ dwie osoby.
Jeden mê¿czyzna powinien czytaæ, a drugi objaniaæ Torê (Tosefta, Meg
4,20). Obie funkcje by³y potrzebne i nieodzowne. Czynnoæ bowiem prze-
k³adu wiêtych tekstów jest porównywalna z objawieniem. Natomiast ich
21 W. C h r o s t o w s k i, jw. s. 134-138.
22 S. M ê d a l a: Najstarsze targumy palestyñskie oraz ich znaczenie dla badañ staro-
¿ytnego judaizmu, Przegl¹d Orientalistyczny 1974 nr 3, s. 247-248; ten¿e: Wprowadze-
nie do literatury miêdzytestamentalnej, s. 351-352.
23 W. C h r o s t o w s k i: Najstarsze zapisy Biblii aramejskiej (targumy), Przegl¹d
HEBRAJSKIE TEKSTY LITERACKIE W LITURGII SYNAGOGALNEJ
s³uchanie jest uwa¿ane za spotkanie z samym Bogiem przemawiaj¹cym
tu i teraz s³owami, które utrwalone na pimie s¹ adresowane tak¿e do
danego pokolenia. Talmud babiloñski (por. Wj 19,19) zobowi¹zywa³
lektora i t³umacza, aby dbali o tonacjê g³osu tak, aby jeden nad drugim
nie górowa³ (Ber 45a). Po ka¿dym przeczytanym wersecie Tory nale¿a³o
podawaæ jego t³umaczenie po aramejsku. W t³umaczeniu nie wolno by³o
opuciæ ¿adnego fragmentu. W haftarot dopuszczano jednoczesn¹ lekturê
trzech wierszy, po czym trzeba by³o podaæ przek³ad. Ta ró¿nica zacho-
wañ przy czytaniu Tory i Proroków pochodzi³a st¹d, ¿e t³umacz doko-
nywa³ przek³adu z pamiêci. Tora obostrzona by³a wiêkszymi rygorami,
musia³ wiêc przet³umaczyæ j¹ dok³adnie. Prorocy nie podlegali równie
surowym zasadom. Poza tym nie wolno by³o podawaæ t³umaczenia po-
s³uguj¹c siê tekstem spisanym, choæ by³y targumy spisane i kr¹¿y³y w od-
pisach. Zdarza³y siê nawet przypadki pos³ugiwania siê nimi w liturgii.
Jednak zabraniano tego w obawie, aby targumy nie zyska³y równej rangi
jak tekst hebrajski i nie wypar³y go z u¿ytku. Dbano zatem, aby targumy
nie uszczupli³y w czymkolwiek tekstu ksi¹g wiêtych. Mimo tego upo-
wszechnia³y siê one, poniewa¿ zawiera³y egzegezê tekstów i mog³y byæ
wykorzystywane do celów dydaktycznych poza liturgi¹ synagogaln¹.
Odmiennie natomiast nakaz przekazu i interpretacji Pism wype³nia-
no w staro¿ytnych synagogach Egiptu, zw³aszcza w znacz¹cym w wie-
cie ¿ydowskim prê¿nym orodku aleksandryjskim. Od pocz¹tku II w.
p.n.e. funkcjonowa³a tu Biblia w greckiej szacie jêzykowej zwana Sep-
tuagint¹, poniewa¿ wiêkszoæ ¯ydów aleksandryjskich nie mówi³a po
hebrajsku. Je¿eli w tym czasie rozwija³o siê zjawisko targumizmu w Pa-
lestynie, nic nie sta³o na przeszkodzie jak siê przypuszcza i co potwier-
dzaj¹ odkrycia w Qumran aby podobn¹ funkcjê jak targum (przek³ad
aramejski) w synagogach palestyñskich, pe³ni³ przek³ad grecki w synago-
gach egipskich. Jednak pomiêdzy liturgi¹ synagogaln¹ ¯ydów z diaspory
egipskiej a z Palestyny (i Babilonii) by³a znamienna ró¿nica. ¯ydzi w Ale-
ksandrii czytali ze zwojów grecki przek³ad Biblii bez orygina³u. W Pale-
stynie za czytano najpierw orygina³, a nastêpnie podawano targum (t³u-
maczenie), a przeczytan¹ perykopê wyk³adali opieraj¹c siê i na oryginale
i na przek³adzie. W ten sposób oba nurty: Pisma i Tradycja by³y w Pale-
Targumy, które dotrwa³y do naszych czasów, przede wszystkim do
Piêcioksiêgu i Proroków, przesz³y rewizjê w szko³ach rabinicznych.
W redniowieczu mia³y ju¿ statut dzie³ czysto literackich. Pierwotne
przeznaczone by³y dla prostego ludu i jako takie nie mia³y charakteru
standardowego, nie by³y poddane pod bezporedni¹ kontrolê rabinów.
Mia³y one pomóc aktualizacji tekstów biblijnych i przystosowaæ Bibliê
do etosu wspólnoty ¿ydowskiej zbieraj¹cej siê w synagodze na modlitwê.
By³a to wspólnota zamkniêta w wiecie biblijnym w oprawie liturgicznej.
Mo¿na by nawet zaryzykowaæ stwierdzenie, ¿e wspólnota w synagodze
rodzi³a siê z czytania i rozwa¿ania literatury biblijnej, identyfikuj¹c siê
Z wiar¹ w wiêtoæ Tory i Newiim wi¹za³a siê potrzeba sporz¹dzania
ich kopii przeznaczonych do u¿ytku synagogalnego. " Sam fakt czytania
Tory w synagodze ma zwi¹zek z trudnoci¹ dostêpu do ksi¹g wiêtych
w staro¿ytnoci. W czasach Ezdrasza i Nehemiasza (po niewoli babiloñ-
skiej) lud nie mia³ ¿adnej ksiêgi (Neh 8,1-8), st¹d potrzeba publicznego
jej odczytywania. W czasach machabejskich odpisy Ksiêgi Przymierza
i Ksiêgi Prawa by³y w domach prywatnych, ale nie wiemy co w nich
siê znajdowa³o. Wed³ug 2 Mach 2,14-15 Juda Machabeusz zorganizowa³
w Jerozolimie bibliotekê, ¿eby uchroniæ ksiêgi wiête przed zag³ad¹.
W okresie miêdzytestamentalnym ksiêgi wiête by³y w wi¹tyniach i sy-
nagogach, a tak¿e u osób prywatnych, przewa¿nie nauczycieli, a lud zna³
Pisma tylko z publicznego czytania w synagogach. Przygotowanie bo-
wiem zwoju Tory by³o, i do dzisiaj jest, niezwykle pracoch³onne i kosz-
towne. Dlatego nawet dla ca³ej gminy ¿ydowskiej by³ to du¿y wysi³ek,
aby posi¹æ Torê, choæ ka¿da synagoga stara³a siê j¹ mieæ. Jej odpisy
sporz¹dza siê niezwykle starannie. W staro¿ytnoci odpowiadali za to
pisarze zwani soferim. Wprowadzali oni przy przepisywaniu nawet pew-
ne zmiany w tekcie, ustalaj¹c tym regu³y ortografii i interpretacji. Z cza-
sem, gdy ustalony zosta³ kanon Pism i okrelono formê tekstu hebraj-
skiego, soferim mieli staæ na jego stra¿y. Tak¿e ka¿dy doros³y mê¿czyzna
wyznawca judaizmu by³ odpowiedzialny za kopiowanie tego tekstu. Po-
winien on przynajmniej przepisaæ w ci¹gu ¿ycia jedn¹ Torê. Rozumiano
to w tym sensie, ¿e nie musi on w³asnorêcznie przepisywaæ Tory, lecz
mia³ siê poczuwaæ do obowi¹zku wnoszenia op³at na rzecz zawodowych
przepisywaczy. Pieni¹dze z tych sk³adek przeznaczano na zakup kosz-
townych materia³ów pimienniczych, natomiast sam skryba by³ wynagra-
dzany skromnie. Dlatego z czasem funkcja sofera rozszerzy³a siê; oprócz
przepisywania Tory i megillot (hebrajskie ksiêgi Rt, Pnp, Lm, Koh i Est
odczytywane niegdy z osobnych zwojów) sporz¹dza³ on tak¿e mezuzy,
24 Por. W. C h r o s t o w s k i: Technika przekazu tekstu Starego Testamentu, Przegl¹d
Powszechny 1987 nr 2, s. 211-224; M. B e i t - A r i é: How Hebrew Manuscripts Are
Made, w: A Sign and a Witness. 2,000 Years of Hebrew Books and Illuminated Manu-
scripts, ed. L.S. G o l d, New York-Oxford 1988, s. 35-46.
HEBRAJSKIE TEKSTY LITERACKIE W LITURGII SYNAGOGALNEJ
tefilin, gety (dokumenty rozwodowe) i ketuby (dokumenty lubów). Mu-
sia³ on byæ starannie przeszkolony w zakresie przygotowywania pergami-
nu oraz pos³ugiwaæ siê specjalnym atramentem i gêsim piórem. red-
niowieczna tradycja ¿ydowska uznawa³a tylko skórê za jedyny materia³,
na którym mo¿na zapisaæ wiêty tekst, ale wczeniej pos³ugiwano siê
Tekstu w zasadzie nie ozdabiano. Ca³a uwaga skupiona by³a na do-
k³adnym i piêknym jego przepisaniu. W czasie przepisywania nie wolno
by³o oderwaæ wzroku od tekstu. Gdyby sofer pope³ni³ jakiekolwiek uchy-
bienie, tekst nie nadawa³by siê do u¿ytku. Przed napisaniem tetragramu
(imienia Boga) sofer odbywa³ oczyszczaj¹c¹ k¹piel w mykwie (³ani
Ka¿da licz¹ca siê spo³ecznoæ powinna mieæ swojego sofera. Tam
gdzie go nie by³o, jak i brak by³o lekarza, odradzano osiedlania siê ¯y-
dom. By³o tak¿e ryzykiem przyjêcie na siebie obowi¹zku sofera, ponie-
wa¿ ³atwo by³o utraciæ swój udzia³ w olam ha-ba (w ¿yciu przysz³ym),
poniewa¿ jak wierzono zostanie on poci¹gniêty do odpowiedzialnoci
za wszystkie pope³nione b³êdy przy przepisywaniu Tory. Niektórzy z nich
osi¹gali w swym rzemiole mistrzostwo, a piêkne i przejrzyste pismo
Natomiast ktokolwiek wszed³ w posiadanie Tory powinien uczyniæ
wszystko, aby nie dopuciæ do jej sprzeda¿y. W przypadku niepokojów,
wojen czy przeladowañ troska o zabezpieczenie rêkopisów Tory sta-
nowi³a powinnoæ stawian¹ ponad wszystkie inne.
Pod koniec XIX w. nast¹pi³ wyrany podzia³ w judaizmie na kie-
runek ortodoksyjny, konserwatywny i reformowany. Znalaz³o to odbicie
w liturgii synagogalnej. Wprowadzono w niej liczne innowacje pod wp³y-
wem tendencji emancypacyjnych i asymilacyjnych. Zw³aszcza asymi-
lacja mia³a wp³yw na nowe formy modlitw odpowiadaj¹ce kulturowe-
mu, duchowemu i intelektualnemu stylowi nowej (nowoczesnej) genera-
cji ¯ydów. # Wzorowano siê w tych zmianach g³ównie na liturgii wspól-
not protestanckich. Do liturgii od³amu konserwatywnego wprowadzono
obok hebrajskiego równie¿ jêzyki narodowe, w tym kazania w tych jêzy-
kach. Skracano czas modlitw i czêæ z nich wyeliminowano, m.in. hym-
ny religijne pijutim, bêd¹ce póniejszym dodatkiem, i czêæ medytacji.
25 L. J a c o b s, jw. kol. 402-404.
Wprowadzono tak¿e nowe zachodnie melodie, chóry, a piewom zaczê³y
akompaniowaæ organy. Odrzucono tak¿e odpiewywanie w tradycyjny
sposób fragmentów Piêcioksiêgu i Proroków. Niektóre modlitwy uznano
za anachroniczne, m.in. aramejsk¹ Jekum purkan (proszenie o b³ogos³a-
wieñstwo od babiloñskiego egzyliarchy), oraz b³ogos³awieñstwo kap³añ-
skie udzielane wspólnocie przez kochanim. Odrzucono tak¿e bardzo po-
pularn¹ modlitwê wypiewywan¹ zwykle przez chazana i wiernych w li-
turgii Jom Kipur Kol nidre z uwagi na jej kontrowersyjnoæ. Pierwotnie
odmówienie jej oznacza³o uniewa¿nienie wszelkich lubów religijnych
i rozgrzeszenie z nich, zw³aszcza z przysi¹g zapomnianych, które nadal
mo¿na by uwa¿aæ za wi¹¿¹ce. Z czasem chrzecijanie oskar¿ali ¯ydów
o pos³ugiwanie siê Kol nidre do rozwi¹zywania wszelkich umów, jakie
mieli dotrzymaæ, w zwi¹zku z czym ograniczano do nich zaufanie. Wy-
eliminowano te¿ modlitwy, które mówi³y o wykluczeniu b¹d drugorzêd-
Zwolennicy konserwatywnego kierunku w judaizmie opracowali te¿
nowe modlitewniki bêd¹ce odpowiednikiem ich teologii i religijnoci.
Wydano modlitewniki na dni zwyk³e, szabat i wiêta, oraz specjalne mod-
litewniki na najwa¿niejsze wiêta (np. zbiory modlitw na Tisza be-aw,
selichot (modlitwy przeb³agalne) i specjalne hagady pesachowe. Ogólnie
bior¹c, konserwatywny kierunek zaakceptowa³ w zasadzie tradycjê aszke-
nazyjsk¹ modlitewników z nastêpuj¹cymi ró¿nicami: 1. nadzieje restau-
racji kultu ofiarnego odnosi wy³¹cznie do przesz³oci; wspomina j¹ tyl-
ko; 2. w modlitwie porannej opuszczono s³owa Dziêki o Panie, ¿e nie
stworzy³e mnie kobiet¹ (zast¹piono je s³owami: dziêki, ¿e uczyni³e
mnie na swoje wyobra¿enie), poniewa¿ czytane s¹ one równie¿ przez
kobiety i mê¿czyzn. Natomiast tam, gdzie by³o: dziêki, ¿e uczyni³e
mnie ¯ydem zast¹piono: ¿e uczyni³e mnie wolnym; 3. w modlit-
wach eksponowany jest bardziej element uniwersalnego pokoju poprzez
dodanie s³owa ba-olam w codziennej modlitwie o pokój Sim szalom;
4. opuszczono Jekum purkan, dodano za nowe modlitwy, medytacje,
czytania, w tym czytania responsoryjne; 5. w wiêkszoci konserwatyw-
nych synagog kochanim nie s¹ wyró¿niani poprzez wstêpowanie do aron
ha-kodesz (arki), aby piewaæ i udzielaæ kap³añskiego b³ogos³awieñstwa;
6. jest tak¿e niechêæ do powtarzania modlitwy amida; jedynie w wa¿-
niejsze wiêta stosuje siê tradycyjn¹ praktykê; 7. wchodzi tak¿e nowa
liturgia, wspominaj¹ca wydarzenia najnowsze, np. Dzieñ Holokaustu,
Zreformowana liturgia konserwatywnego kierunku zachowuje istot-
ne elementy staro¿ytnej liturgii synagogalnej w jeszcze znaczniejszym
HEBRAJSKIE TEKSTY LITERACKIE W LITURGII SYNAGOGALNEJ
stopniu eksponuj¹c w niej obecnoæ literatury biblijnej. Dba o jej komu-
nikatywny przekaz, zachêcaj¹c tym do medytacji nad ni¹ i jej studio-
wania. Odrzuci³a natomiast czêæ pozabiblijnych tekstów dewocyjnych,
które wesz³y w ci¹gu wieków do liturgii, zw³aszcza maj¹cych uwarunko-
wania historyczne, dzi ju¿ nieaktualnych i niezrozumia³ych. Mo¿na by
zaryzykowaæ stwierdzenie, ¿e od koñca XIX w., podobnie jak i w protes-
tantyzmie, a od II Soboru Watykañskiego w Kociele katolickim, zauwa-
¿a siê w liturgii synagogalnej kierunku reformowanego tendencjê okre-
lan¹ w chrzecijañstwie jako ad fontes powrót do róde³, róde³ biblij-
EPOXAL ® 100 HP PAGE 1 of 4 Series 3000 EPOXAL 100 HP is a high performance solvent-free, two-component, thermosetting, high-build, 100% solids epoxy coating. Designed to perform with excellent abrasion resistance, toughness and durability, EPOXAL 100 HP is ideal as a multi-purpose coating. Suitable for use with many of the NPC • 100% solids formulation means this is an odou
INSTRUCTIONS FOR COLONOSCOPY: MIRALAX/GATORADE DATE: _____________________ TIME: ______________________ PLEASE REPORT TO: _________________________ _________________________ _________________________ *Arrive 45 minutes prior to procedure time to register * PLEASE MAKE ARRANGEMENTS TO HAVE SOMEONE DRIVE YOU HOME BECAUSE YOU WILL BE MEDICATED FOR THIS PROCEDURE. If